Veranderingsgericht ontwerp

circular retrofit lab VUB - bAMB 2020

Zowel bij renovatie- als bij nieuwbouwprojecten moet men voor ogen houden dat het gebouw geen statisch geheel is dat eeuwig onveranderd blijft. Het is daarentegen een dynamische omgeving die onder invloed van de veranderende behoeften van de gebruikers en nieuwe technische ontwikkelingen zal blijven evolueren. In een woongebouw zullen de bewoners bijvoorbeeld ouder worden of kan de gezinssamenstelling veranderen. Dat vergt een aantal specifieke aanpassingen aan de ruimten en toegangen. Bij niet-residentiële gebouwen kan het bijvoorbeeld gaan om een wijziging van de functie van het gebouw. Bijgevolg moeten we bij de aanvang van het project niet alleen in de huidige gebruikersbehoeften voorzien, maar ook een langetermijnstrategie uitwerken met een aantal scenario’s voor het toekomstige gebruik van het gebouw. Dat noemen we veranderingsgericht ontwerpen of “Design for Change”.

Betekenis en belang

We kunnen natuurlijk niet gaan ontwerpen voor elk mogelijk toekomstig scenario, maar door een aantal slimme ontwerpkeuzes kunnen we het aanpasbaarheidspotentieel van het gebouw wel aanzienlijk vergroten. Hoe groter het potentieel om later de indeling of de functie van het gebouw te wijzigen, hoe groter de kans dat het gebouw lang in gebruik kan blijven zonder ingrijpende werken. Zo creëren we waardebehoud op het hoogste niveau.

Toekomstgericht plan en maatvoering

Een eerste strategie is een toekomstgericht plan met een slimme maatvoering. Denk aan een eenvoudige en gelijkvormige draagstructuur, volgens een vast raster, met voldoende grote overspanningen en voldoende vrije hoogte tussen de verdiepingen. Op deze manier draagt de draagstructuur bij tot meer gebruiksmogelijkheden voor het gebouw. We kunnen ook maatregelen treffen met het oog op uitbreidbaarheid.  Zo kunnen we technische schachten en lokalen bijvoorbeeld van voldoende marge te voorzien, of bepaalde dragende elementen overdimensioneren om later extra verdiepingen te kunnen toevoegen.

Ingebouwde gebruiksflexibiliteit

Een tweede strategie bestaat erin om voldoende gebruiksflexibiliteit inbouwen, vooral met het oog op een wijzigende plan-layout. Om dit mogelijk te maken moet er aandacht zijn voor gemakkelijk verplaatsbare binnenwanden (of binneninrichting), voldoende en goed gepositioneerde verticale  ontsluitingsmogelijkheden en technische schachten en toegangen. Daarnaast moet het gevelontwerp indelingswijzigingen toelaten en moeten we bij de binnenafwerking voldoende aandacht besteden aan de bereikbaarheid van achterliggende gebouwonderdelen.

Aanpasbare technische installaties

Een laatste strategie is het ontwerp van technische installaties met voldoende aandacht voor aanpasbaarheid. De technische installaties hangen nauw samen met de indeling en functies van de ruimtes in een gebouw. Wanneer de indeling of de functie in een gebouw wijzigt, moeten we de technische installaties hier idealiter ook aan kunnen aanpassen. We kunnen deze aanpasbaarheid vergroten door de technische installatie op voorhand af te stemmen op een multifunctioneel gebruik (bv. zonering, vraaggestuurd, uitbreidbaar, overgedimensioneerd) en de nodige aandacht te besteden aan toegankelijkheid (i.f.v. onderhoud, herstellingen, upgrades, uitbreidingen) en compatibiliteit.

logo tool circulair gebouwd

Hoe werd dit opgenomen in de tool Circulair Gebouwd?

Om ambities m.b.t. veranderingsgericht ontwerpen concreet te maken en binnen een project te kunnen beoordelen, omvat de tool Circulair Gebouwd een lijst met mogelijke vereisten.  Je kan uit deze lijst een selectie maken van eisen die je voor het project wenst op te nemen. Deze lijst is grotendeels gebaseerd op de checklist TOE 1 in GRO, met dat verschil dat de indeling hier gebeurt volgens 3 strategieën, namelijk:

  1. toekomstgericht plan en maatvoering
  2. ingebouwde gebruiksflexibiliteit

  3. aanpasbaarheid van technische installaties.

Daarnaast is de checklist TOE 1 een oplijsting van criteria die elk voor evenveel punten meetellen en dus allemaal gelijkwaardig zijn. In de tool Circulair Gebouwd wordt daarentegen per strategie een onderscheid gemaakt tussen “must haves” en “extra’s” om zo beter prioriteiten te kunnen vastleggen. De “must haves” zijn essentieel om de levensduur van het gebouw te maximaliseren en zijn dus in principe altijd belangrijk, los van de context of de initieel voorziene functie van het gebouw. Heeft men hogere circulaire ambities heeft en wenst men nog meer transformatie- en aanpassingsmogelijkheden te integreren, dan kan men aanvullen met “Extra’s”. Die zijn niet voor elk project even relevant en hangen samen met het type gebouw, de context en de toekomstvisie voor het gebouw.

meten

Hoe kan je dit meten?

Omdat het gaat over ontwerprichtlijnen is een objectieve meting zeer moeilijk. Om die reden gebeurt de meting op heden op een kwalitatieve manier a.d.h.v. vragenlijsten die peilen naar de mate waarin de ontwerpkeuzes beantwoorden aan de principes van “design for change”. Hieronder vind je naast de checklist in de tool Circulair Gebouwd ook enkele andere voorbeelden van dergelijke checklists of vragenlijsten:

De lijst die gebruikt wordt in de tool Circulair Gebouwd komt in grote lijnen overeen met bovenstaande checklists. Sommige lijsten zijn specifieker, hebben een andere opbouw of leggen andere accenten, maar ze vertonen grote overeenkomsten.

Voorbeelden uit de praktijk

KuLeuven Living Lab
Emergis Living Lab
De binnenkant van het voorbeeldproject - Living Lab van KULeuven
Living Lab Emergis de ingang

Welke tools kunnen hierbij helpen?